8 Mayıs 2008 Perşembe

SES BİLGİSİ (FONETİK)


SES BİLGİSİ (FONETİK)
Ses
Harf
Hece
Ünlüler ve özellikleri
Ünlü uyumları
B.ünlü uyumu
K.ünlü uyumu
Ünsüzler, ünsüz uyumları, kurallar
Ses Olayları
Sözcük sonunda kullanım
Ünsüz yumuşaması (Sert sessizlerin yumuşaması)
Ünsüz benzeşmesi (ünsüz sertleşmesi)
Ünlü daralması (darlaşma)
Ünlü düşmesi (hece düşmesi, ses düşmesi)
Ünlü türemesi
Ünsüz türemesi
Ünsüz düşmesi
İç ses benzeşmesi (ünsüz benzeşmesi)
Ünlü değişmesi
Kaynaşma (kaynaştırma)
Ulama
Tonlama
Vurgu

Ses : Akciğerlerden çıkan havanın nefes borucu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan titreşimlere ses denir. Bir dilin en küçük birimi sestir.
Konuşma ve Yazı : Düşünce, istek ve duyguların sözle anlatımı “konuşma”; harf, hece ya da resimlerle anlatımı “yazı” ile gerçekleşir.
Harf : Bir dilin başlıca seslerini yazıda göstermeye yarayan işaretlere denir. Bir dildeki harflerin bütünü o dilin alfabesini oluşturur.
Hece : Bir dilin sesten sonraki en küçük birimi hecedir. Heceler bir veya birden fazla sesten oluşabilir. Ağzımızın bir hareketiyle çıkan tek veya birleşik sese hece denir. Her hecede mutlaka bir sesli olur. Bir kelimede kaç sesli varsa o kadar hece vardır.
Türkçe’de heceler altı çeşittir :
1. Bir sesliden oluşan heceler : a-dam, e-rik, o-dun...
2. Bir sesli + Bir sessizden oluşan heceler : al-çak, üz-gün
3. Sessiz+sesli : ba-lık
4. Sessiz+sesli+sessiz : bal-çık
5. Sesli+sessiz+sessiz : alt
6. Sessiz+sesli+sessiz+s essiz : yurt
NOT : “O” , hem harf, hem hece, hem de kelime olarak kullanılabilir.
Harf ...hece...kelime...cü mle...paragraf....ede bi eserler oluşur.
SES TÜRLERİ
Sesler, ses yolundan çıkışlarına göre ikiye ayrılır:
1. ÜNLÜLER (SESLİLER)
2. ÜNSÜZLER (SESSİZLER)
ÜNLÜLER
Ünlüler, ses yolundan hiçbir engele uğramadan çıkarlar. Tek başlarına okunur ve hece olabilirler. 8 ünlü vardır : a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Bunlardan dördü ince (e, i, ö, ü), dördü kalın (a, ı, o,u) ünlüdür.
Ünlüler söyleyiş özelliklerine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere ve dudakların durumuna göre şu özellikleri gösterirler:
a) Söyleyiş özelliğine ve dilin durumuna göre ikiye ayrılır:
Geniş Ünlüler : a, e, o, ö
Dar Ünlüler : ı, i, u, ü
b) Dudakların durumuna göre ünlüler :
Düz Ünlüler : a, e, ı, i,
Yuvarlak Ünlüler : o, ö, ü, ü
ŞEMA :
DÜZ ÜNLÜLER
YUVARLAK ÜNLÜLER

Geniş
Dar
Geniş
Dar

KALIN
a
ı
o
u

İNCE
e
i
ö
ü


Bu tabloya göre her ünlünün 3 özelliği vardır: a ünlüsü ; kalın, düz ve geniş...
ÜNLÜ UYUMLARI
Türkçe’de ünlülerin kelime içerisindeki dizilişiyle ilgili olarak iki önemli kuralı vardır :
1. BÜYÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU
2. KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU
BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU
Türkçe’de sözcüklerde genel olarak, kalın ünlülerden sonra kalın, ince ünlülerden sonra ince ünlü gelir. Türkçe’yi başka dillerden ayıran bu temel özelliğe büyük ünlü uyumu denir. (Çocuklar, çiçekler, güzel). Bu durum, kelimenin Türkçe olup olmadığını bize gösterir.
Bazı kelimeler Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayabilir:
· Zamanla ses değişikliğine uğramış bazı sözcüklerde bu kurala aykırılık olabilir. Ana bu kelimeler Türkçe sayılır : kardeş (kardaş, karındaş), elma (alma), hangi (hangı, kangı), anne (ana).
3
· Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.
· Birleşik kelimelerde aranmaz. Kelimeler birleşikken uymaz, ayrı ayrı incelendiğinde uyarsa bu tür kelimeler Türkçe’nin yapısına uygundur. Hanımeli....hanım + eli
· Kök veya gövde halindeyken büyük ünlü uyumuna uyduğu halde –yor, ki, -ken, -leyin, -imtırak, -gil eklerini aldığında kurala uymayan kelimelerde özel durumdadır. Getiri-yor, Sabah-ki, Yeşil-imtırak...
NOT : Bazı yabancı kel. Tesadüfen uyuma uyabilir. Bunun Türkçe olup olmadığını diğer kurallara bakarak karar vereceğiz. (Cennet : Türkçe’de kel. –c- harfi ile başlamaz)
**** Yukarıda belirtilen durumlar dışında, bir sözcük b.ünlü uyumuna aykırı yapıda ise, o sözcük yabancı kökenlidir. Dünya, otomobil, kitap ...Bu kelimeler yabancı kökenli olduğundan b.ünlü uyumuna uymazlar.
KÜÇÜK ÜNLÜ (SESLİ) UYUMU
Bir kelimenin ilk hecesinde düz sesli harf (a,e,ı,i) varsa, diğer hecelerinde de düz sesli harf olması gerekir. Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli harf (o,ö,u,ü) varsa, diğer hecelerinde ya düz-geniş (a,e), ya da dar-yuvarlak (u,ü) sesli harf bulunması gerekir. Buna küçük ünlü uyumu kuralı denir.
K. Ünlü uyumuna uyan kelimelere örnek : Kalem, kitap, merak, sevgi, odun
K.Ünlü uyumuna uymayan kelimelere örnek: Horoz,palto, sembol, karpuz..
· Bazı kelimeler k.ünlü uyumuna uyduğu halde b.ünlü uyumuna uymayabilir: Kalem, kitap ...
· Buna göre bir kelimenin Türkçe olabilmesi için her iki kurala da uyması gerekir.
· B. Ünlü uyumu incelenirken kelimelerin tüm heceleri dikkate alınır. Yani dört heceli bir kelimede ilk üç hece büyük ünlü uyumuna uyarken, son hece uyumu bozuyorsa, bu kelimeler kurala uymamış olur. Getiriyor, otururken... Küçük ünlü uyumunda ise yan yana gelen her hece dikkate alınır. Örneğin, “kolaylık” kelimesinin tüm hecelerine bakarsak ilk hecedeki yuvarlak sesli o’dan sonra ikinci hecede düz-geniş –a-, son hecede düz sesli –ı- yer almıştır.
· Birinci ve üçüncü heceyi dikkate aldığımızda yuvarlaktan sonra düz sesli geldiği için kelimenin k.ünlü uyumuna uymadığını sanabiliriz. Halbuki bu kelime k.ünlü uyumuna uymaktadır. Çünkü yuvarlaktan sonra düz-geniş, düzden sonra düz sesli harf kullanılmıştır. Ko – lay – lık (Yuv.-düz/geniş-düz)
· Kuraldışı : -o- sesinden sonra ikinci hecede b-m-v-p seslerinden biriyle başlıyorsa bu durumda ikinci hecede –u- olabilir. Bu tür kelimeler k.ünlü uyumuna uymamasına rağmen Türkçe’dir.
Örnek: Hamur, avuç, sabun, çamur, kavun, kalbur, çabuk, karpuz, tavuk, kabuk, kaput, yağmur, havuç, çaput, yamuk...
ÜNSÜZLERLER VE ÜNSÜZ UYUMLARI, ÜNSÜZLERLE İLGİLİ KURALLAR
Dilimizdeki 29 harften 21’i ünsüzdür. (sessiz harf). Bunlar aşağıdaki tablo gruplandırılmıştır: Yumuşak
(Söylenişi yumuşak, ağızdan titreşimli çıkan) Sert
(Söyl.kuvvetli,sert,
ağızdan titreşimsiz

Sürekli
Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z
F,H,S,Ş

Süreksiz
B,C,D,G
P,Ç,T,K


Sürekli Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde söylenişi uzayıp giden yani sürekli söylenebilen ünsüzlerdir. Örn. : z sesi, ezzzzz...
Süreksiz Ünsüzler: Başlarına bir ünlü geldiğinde sürekli söylenemeyen ünsüzlerdir. Örn.: k sesi, ek. (Ses kesiliyor, devam etmiyor.)

0 yorum:

Followers

 

ilköğretim türkçe. Copyright 2008 All Rights Reserved Revolution Two Church theme by Brian Gardner Converted into Blogger Template by Bloganol dot com